🔊 Morze Kaspijskie (pers. ‏دریای خزر‎, Darja-je Chazar; ros. Каспийское море, Kaspijskoje morie; azer. Xəzər dənizi; kaz. Каспий теңізі, Kaspij tengyzy; turkm. Hazar deňzi) – bezodpływowe słone jezioro reliktowe w Azji i w części północnej w Europie. Jest największym jeziorem świata z powierzchnią wynoszącą ok. 370 tys. km² (zmieniającą się wskutek wahań poziomu wody, w 1930 roku wynosiła ona 442 tys. km²). Maksymalna głębokość to 1025 m. Zasolenie od słodkowodnej części północnej do 10–12‰ w części środkowej i południowej i do bardzo dużego, sięgającego nawet 300‰ w zamkniętej zatoce Kara-Bogaz-Goł. Czas wymiany wód wynosi 250 lat. W starożytności nosiło różne nazwy: Ocean Hyrkański, Morze Azarskie i Morze Kwalijskie. W epoce antycznej i przez znaczną część średniowiecza powszechnie uważano, że Morze Kaspijskie stanowi zatokę wielkiego oceanu północnego (pogląd taki głosili m.in. Eratostenes, Strabon, Pomponiusz Mela, Izydor z Sewilli). Herodot natomiast pisał: Morze Kaspijskie (Κασπίη θάλασσα) jest morzem osobnym (ἑωυτῆς) i nie łączy się z innym morzem. Bo np. całe morze, po którym jeżdżą Hellenowie, dalej morze leżące poza Słupami Heraklesa, tak zwane Atlantyckie, i Morze Czerwone – tworzą jedną całość. Morze Kaspijskie zaś jest inne, samo dla siebie; długość jego wynosi dla posługującego się wiosłem piętnaście dni jazdy, a szerokość, tam gdzie jest stosunkowo najszersze – osiem dni jazdy. Morze Kaspijskie, tak jak Morze Śródziemne i Morze Czarne, jest reliktem Oceanu Tetydy (zob. Morze Sarmackie). Ponieważ zasilane jest rzekami, poziom wody podnosił się i opadał znacząco wiele razy, a w suchych okresach wysychało odkładając na dnie pokłady soli, pokryte później osadami naniesionymi przez wiatr. Niektórzy rosyjscy historycy utrzymują, że podniesienie się poziomu wody w morzu w średniowieczu spowodowało powódź na obszarach nadbrzeżnych. W latach 40.–70. XX w. poziom morza opadał, potem podniósł się do poziomów z lat 30. Obecnie poziom jest raczej stabilny z tendencją do opadania. Do Morza Kaspijskiego dostęp mają: Kazachstan Rosja Turkmenistan Iran Azerbejdżan Średnia głębokość w północnej części wynosi 5–6 m, w środkowej 190 m, w południowej głębokość osiąga ponad 1 km. Wyspy Morza Kaspijskiego mają łączną powierzchnię ok. 2000 km². Największe z nich: Wyspy Focze (ok. 130 km², Kazachstan) Czeczeń (ok. 55 km², Rosja) Ogurjaly (ok. 45 km², Turkmenistan) Bakı arxipelaqı (Azerbejdżan) W Morzu Kaspijskim żyją jesiotry, których ikra ceniona jest na całym świecie ze względu na walory smakowe – jest to jeden z lepszych rodzajów kawioru. Populacji jesiotrów grozi wyginięcie z powodu przełowienia, więc organizacje ekologiczne starają się o zakaz połowów tych ryb do czasu, aż ich populacja powróci do równowagi. Region Morza Kaspijskiego jest ważny dla światowej gospodarki ze względu na znajdujące się na jego dnie duże złoża ropy. Stało się to przyczyną sporu o podział wód między pięć nadbrzeżnych państw. Do Morza Kaspijskiego wpadają rzeki Kura, Ural i Wołga. Żegluga między Morzem Kaspijskim a Azowskim możliwa jest przez Kanał Wołga-Don, między Morzem Kaspijskim a Bałtykiem przez Kanał Wołżańsko-Bałtycki, a z Morzem Białym przez Kanał Białomorsko-Bałtycki. Większe miasta leżące nad Morzem Kaspijskim: Baku 2065 tys. (Azerbejdżan) Machaczkała 578 tys. (Rosja) Raszt 557 tys. (Iran) Astrachań 521 tys. (Rosja) Sumgait 280 tys. (Azerbejdżan) Sari 261 tys. (Iran) Babol 201 tys. (Iran) Amol 200 tys. (Iran) Atyrau 200 tys. (Kazachstan) Aktau 156 tys. (Kazachstan) Derbent 120 tys. (Rosja) Kaspijsk 104 tys. (Rosja) Turkmenbaszy 74 tys. (Turkmenistan) Większe zatoki na Morzu Kaspijskim: Zatoka Kara Bogaz Goł (Turkmenistan) Zatoka Kazachska (Kazachstan) Zatoka Mangyszłacka (Kazachstan) Zatoka Komsomolec (Kazachstan) Zatoka Kizlarska (Rosja) Zatoka Qızılağac (Azerbejdżan) Zatoka Bakijska (Azerbejdżan) Zatoka Turkmeńska (Turkmenistan) Zatoka Türkmenbaşy (Turkmenistan) Większe rzeki wpadające do Morza Kaspijskiego: Wołga (Rosja) 80% wód wpływających Kuma (Rosja) Terek (Rosja) Kura (Azerbejdżan) Qezel Uzan (Iran) Atrek (Turkmenistan, Iran) Emba (Kazachstan) Ural (Kazachstan)